پاسخ : نه بهرام ماند و نه گور!
استفان هاگن بگ-آلماني علاقه‌مند به حيات‌وحش- در نامه‌اي خطاب به مهندس همدانيان مجري پروژه تكثير و پرورش گورخر ايراني مي‌نويسد:
در سال 1954 در سفري به ايران به كفه ابرقو – منطقه چاه‌بيكي و قطرونيه (منطقه‌اي‌در نزديك سيرجان) مي‌رود و در آنجا چند رأس گور را زنده‌گيري كرده به آلمان منتقل مي‌كند.
اينك همان شمار اندك تا اندازه‌اي تكثير شده‌اند كه در تمام باغ‌وحش‌هاي آلمان قفسي به گورخر ايراني اختصاص دارد. اين گورها غير از 68 گورخري است كه وي در باغ‌وحش اختصاصي خود نگه مي‌دارد.
با اين همه گورخر ايراني در زيستگاه اصلي اش در حال انقراض است.هاگن بگ در نامه‌اش آمادگي خود را براي رفع بحران گورهاي ايراني اعلام كرده و گفته است براي نجات اين‌گونه زيباي حيات‌وحش از هيچ كوششي فروگذار نخواهد كرد. اين نامه البته 2 سال پيش در اختيار سازمان محيط‌زيست قرار مي‌گيرد اما هرگز پاسخي براي آن ارسال نمي‌شود.
آنچه در پي مي‌آيد گفت‌وگويي است با مهندس اكبر همدانيان مجري اولين «طرح تكثير و پرورش گورخر»، كه طي آن وضعيت گورخر ايراني بررسي و تبيين می شود.
مهندس همدانيان كه بخش عمده‌اي از فعاليت 30 ساله او در سازمان حفاظت محيط‌زيست به امور مرتبط با زيستگاهها اختصاص داشته است درباره گورخر ايران مي‌گويد: تا 50 سال پيش، حدود دو سوم خاك كشور زيستگاه گورخر بود اما پس از آن اين گستره وسيع به 3 زيستگاه منحصر شده كه عبارت اند از: «بهرام گور فارس در ني‌ريز»، «منطقه حفاظت شده توران در شاهرود» و «پارك ملي كوير در پايين دست ورامين.»
جمعيت گور
به گفته اين كارشناس محيط‌زيست «شمار جمعيت گور تا قبل از سال 57 در مناطق حفاظت شده، بالغ بر 4000 و بنابر برخي آمار 4500 رأس برآورد مي‌شد. 800 رأس از اين تعداد در منطقه حفاظت شده بهرام گور، 1000 رأس در پارك ملي كوير و 2500 رأس در منطقه توران وجود داشت. اما اينك سالهاست كه ديگر گوري در پارك ملي كوير رؤيت نشده است.
همچنانكه با خوش‌بيني مي‌توان گفت حداكثر 150 رأس از جمعيت اين‌گونه حيات‌وحش در منطقه توران زيست مي‌كنند.نكته ديگر اينكه در سال 76، 90 رأس گور در منطقه بهرام گور فارس وجود داشت اما اخيراً آمارهايي اعلام مي‌شود كه از افزايش جمعيت اين حيوان تا 160 رأس حكايت دارد، آمارهايي كه صحت و سقم آنها چندان مشخص نيست.»
گورها دشمن طبيعي ندارند
همدانيان با اشاره به وضعيت بحراني گورها مي‌گويد: «گورخر عمدتاً دشمن طبيعي ندارد چرا كه هيچ گزارشي مبني‌بر كشتار اين حيوان توسط پلنگ، گرگ يا يوزپلنگ وجود ندارد. بلكه جمعيت اين حيوان براثر شكار و تخريب زيستگاهها تا اين اندازه كاهش يافته است. براين اساس مي‌توان از تخريب زيستگاه و شكار غيرمجاز به عنوان 2 عامل اصلي تهديدكننده حيات گورخر نام برد، تهديدي كه همچنان ادامه دارد و متأسفانه هيچ چاره‌اي براي مقابله با آن انديشيده نشده است.»
اين كارشناس محيط‌زيست درباره تلاش‌هايي كه تاكنون براي حفظ گور صورت گرفته مي‌گويد: «در سال 76 براي حفظ و تكثير گور، سازمان حفاظت محيط‌زيست تصميم گرفت طرحي را به اجرا درآورد كه طي آن، گورخر به زيستگاههاي قبلي‌اش باز گردانده شود.
در نخستين گام، «طرح تكثير و پرورش گور يزد» در آبان ماه همان سال به اجرا درآمد و در پي آن، 4 رأس گور از منطقه توران به منطقه «گور آب يزد» منتقل شد.
اين منطقه كه 134 هكتار وسعت دارد و روبروي كاروانسراي زينبيه – كيلومتر 60 جاده يزد -كرمان واقع شده در همان زمان فنس‌كشي شد و در حال حاضر 62 گور در اين منطقه زندگي مي‌كنند.»
همدانيان تصريح مي‌كند: آنچه اجرا شد با هدف طرح متفاوت بود چراكه براساس طرح قرار بود 2 جمعيت از اين‌گونه حيات‌وحش از منطقه بهرام گور فارس و توران – كه تقريباً 1200 كيلومتر با يكديگر فاصله دارند – به منطقه آورده شود و با هم مخلوط شوند تا شبهه‌اي باقي نماند.
برهمين اساس يكي از برنامه ها آن بود كه در اجراي طرح گور يزد، در كنار «منطقه گور آب»، سايت ديگري هم ايجاد شود يعني تعدادي گور از منطقه بهرام گور آورده شود و اين 2 گروه پس از آزمايش‌هاي لازم با هم مخلوط شوند تا از نظر ژنتيكي، گونه‌اي قوي از گور به دست بيايد اين كاري است كه تاكنون صورت نگرفته است. اخيراً هم شنيده مي‌شود اداره محيط‌زيست يزد تصميم به جابه‌جايي گورهاي اين منطقه گرفته كه هنوز مشخص نيست مي‌خواهند اين گورها را به كدام منطقه منتقل كنند.
بحران جهاني گور
همدانيان با اشاره به اينكه تنها گورهاي ايراني در وضعيت بحران قرار ندارند بلكه در كشورهاي ديگر نيز اين حيوان با خطر انقراض مواجه است مي‌گويد: «قبل از فروپاشي شوروي حدود 13 هزار گور در منطقه بادخيز تركمنستان وجود داشت كه شماري از آنها با گذر از رودخانه تجن سرخس به زيستگاههاي ايران مي‌آمدند و سپس به زيستگاه خود در تركمنستان باز مي‌گشتند اما پس از فروپاشي شوروي، جمعيت اين گورها نيز براثر شكار بي‌رويه به شدت كاهش يافت.»
وي با تاكيد بر اينكه تنها راهكار حفظ گور تقويت اقدامات حفاظتي و بالتبع بالا بردن تعداد محيط‌بانان و كيفيت حفاظت و نيز كم كردن تعارضات زيستگاهها است، مي‌افزايد: هر سال از اواسط شهريور به بعد گله‌هاي گوسفند از منطقه سنگسر به منطقه توران وارد مي‌شوند گله‌هايي كه هر يك 7 الي 8 سگ با خود دارند در نتيجه از يك سو گله‌داران آبشخورها و زيستگاه هاي گورها را اشغال مي‌كنند و از سوي ديگر سگ‌ها منطقه را براي گورها ناامن مي‌كنند. در اين ميان گه گاهي شكار هم صورت مي‌گيرد.
اينها عواملي است كه همواره گورها را تهديد مي‌كنند. عواملي كه بايد براي رفع آنها چاره‌انديشي شود.از سوي ديگر، ضروري است با برنامه‌ريزي، اين‌گونه را به جايي كه قبلاً زيستگاهش بوده است بازگرداند.
براين اساس مي‌توان شماري از گورها را به مناطقي در مشهد، اصفهان، كرمان و قزوين كه قبلا در آنجا زيست مي‌كرده‌اند بازگرداند، از همه مهمتر پارك ملي كوير مي‌تواند زيستگاه مناسبي براي گور باشد، به شرط آنكه تعارضاتي كه در اين منطقه وجود دارد برطرف شود چرا كه در حال حاضر بخش‌هايي از پارك ملي كوير در اختيار برخي سازمان‌ها و نهادهاي نظامي است و تا زماني كه اين تعارضات وجود دارد نبايد انتظار داشت كه وضعيت گور ايراني بهتر شود.
