آيين ها، رقص ها و حرکات محلي که همراه با آهنگ هاي اصيل در جاي جاي کشورمان برگزار مي شود، نشان از غناي فرهنگي ايران زمين دارد و سبزوار با پيشينه قوي فرهنگي خود نيز از اين قاعده مستثنا نيست. شهرستان سبزوار در آيين هايي که از حدود ۴ هزار سال قبل در اين شهرستان اجرا مي شد، داراي نمادهاي برجسته اي است که مي توان درباره هر يک از آن ها کتابي به رشته تحرير درآورد. مراسم اسب چوبي که همراه با آواهاي محلي برگزار مي شود يکي از مراسم آييني مرسوم در سبزوار است که قدمتي بيش از هزار سال دارد و اين آيين هم زمان با ايام ا... دهه مبارک فجر ۱۳۸۸ به عنوان اولين اثر در رديف ميراث معنوي استان به ثبت رسيد. به همين بهانه براي معرفي اين آيين اصيل و زيباي سبزواري، با يکي از پژوهشگران و کارشناسان باستان شناسي سبزوار گفت و گويي کرديم که تقديم خوانندگان عزيز مي شود. محمد عبدا... زاده ثاني محقق و کارشناس باستان شناسي سبزوار درباره ريشه و فلسفه شکل گيري آيين اسب چوبي و ديگر جزئيات آن در سبزوار چنين مي گويد: قدمت رقص هاي محلي سبزوار به قبل از اسلام بر مي گردد، اما اوج گيري آيين اسب چوبي مربوط به زمان مغول است.
فرهنگي گزارش در گذشته ايرانيان از طريق برپايي اين آيين ها هم دختران و هم پسران خود را براي رزم آماده مي کردند. در زمان حکومت مغول که اجازه رزم آموزشي و تمرين منش هاي پهلواني به جوانان داده نمي شد، تنها راه آموزش اين رقص ها بود. از طرفي به دليل اين که مغولان به حدي از گستاخي رسيده بودند که به صورت گروهي يا تک نفره به مراسم و جشن هاي عروسي حمله مي کردند و با کشتن داماد، عروس را مي ربودند، مردم سبزوار براي آمادگي در مقابل چنين تجاوزاتي از طريق برگزاري مراسمي مثل اسب چوبي جنگيدن و نحوه مقابله با دشمن را تمرين مي کردند. در اين نوع مراسم، اسب چوبي نمادي است از تک سواري که مي آيد اگر تک سوار دوست باشد از آن استقبال مي شود و اگر دشمن باشد توسط مردم از بين مي رود.اسب چوبي بزرگ ترين نماد همبستگي و پيوند مردم سبزوار است البته نه تنها سبزوار کنوني بلکه اقليم فرهنگي سبزوار که بر اساس گسترش فرهنگ سربداران از منطقه شمال ايران تا مناطق شرقي، جنوبي و قسمت هايي از کشور روسيه سابق را شامل مي شود و اوج گيري گسترش فرهنگي سبزوار در دوران سربداران است. خاستگاه آيين زيباي اسب چوبي، سبزوار است ولي در شهرهاي اطراف مثل بردسکن، نيشابور، بيارجمند و حتي ترکمنستان و تاجيکستان هم اين مراسم اجرا مي شود. اما اجزا و نحوه ساخت اسب چوبي: اسب چوبي از دو مستطيل و دو دايره که محيط بر مستطيل است، يک دايره که در اصطلاح محلي به آن «قلبر» گفته مي شود و بازيگر در آن قرار مي گيرد و دو بند که به اسب وصل مي شود و آن را بر شانه بازيگر قرار مي دهند، تشکيل شده است. در اطراف فضاي مستطيل شکل هم پارچه قرار دارد که تا روي پاي بازيگر کشيده شده است تا پاي او ديده نشود، گردن اسب که به بدن اسب وصل مي شود و سر اسب چوبي که معمولا از پارچه است ديگر اجزاي اسب چوبي است. بازيگر در ميان قلبر قرار مي گيرد و با حرکات پا و فرياد همراه با سازها و آواهاي محلي نقش آفريني مي کند. حرکات دست، پا، شور گرفتن و ضربات چوب بازي بازيگر دقيقا حرکات و حالت يک شمشير زن يا حرکاتي است مانند زمان درو گندم و شکرگزاري خداوند. امروزه آيين اسب چوبي به عنوان يک آيين فرح بخش و خنده دار در جشن هاي عروسي و ختنه سوران استفاده مي شود. خوشبختانه در سبزوار هنوز هم نشانه هايي از آيين هاي محلي در جريان است به طور مثال در جشن هاي عروسي، استفاده از رقص هاي محلي هم چنان پا برجاست هر چند ممکن است افراد به طور کامل ندانند حرکات دست و پا در اين رقص ها نشانه چيست و در گذشته اين حرکات به چه دليل انجام مي شده است. ولي مردم سبزوار بر حفظ رسوم گذشتگان خود پافشاري دارند از جمله اجراي آيين اسب چوبي در مراسم جشن و سرور، عروسي ها و ايام عيد نوروز؛ اين مراسم هم چنين در يکي از بزرگ ترين نمايش هاي آييني، ميداني با عنوان «غم بارا شادي بيا» در آخرين چهارشنبه سال در برخي روستاها از جمله روستاي طبس سبزوار اجرا مي شود. آيين «اسب چوبي» تاکنون توسط هنرمندان شهرستان سبزوار در جشنواره هاي منطقه اي، کشوري، جشنواره فيلم فجر و حتي در کشورهاي آلمان و روسيه به اجرا درآمده که افتخاري براي اين شهرستان است. غرفه اي از موزه مردم شناسي سبزوار نيز شامل غرفه هاي مربوط به آداب و رسوم تحويل سال، شب چله، اتاق عقد سنتي، اسب چوبي، فرش بافي، جاجيم بافي، فرت بافي، گليم و پلاس بافي، آهنگري، رنگرزي سنتي، سفالگري، عطاري و خراطي است که در سال ۸۷ به بهره برداري رسيد. در موزه مردم شناسي سبزوار نيز غرفه اي به معرفي آيين اسب چوبي اختصاص يافته است. حشمت ا... متين فر رئيس اداره ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري سبزوار نيز درباره ثبت آيين اسب چوبي اين شهرستان در رديف ميراث معنوي استان گفت: اداره کل ميراث فرهنگي خراسان رضوي در راستاي نيل به اهداف عاليه سازمان و با هدف پاس‌داشت و صيانت از ارزش ها و شعائر معنوي، سنن، آداب و رسوم استان پهناور و کهن خراسان رضوي مراسم نمايش اسب چوبي شهرستان سبزوار را که در گروه هنرهاي آييني و نمايش است هم زمان با ايام ا... دهه مبارک فجر ۸۸ به عنوان اولين اثر در رديف ميراث معنوي استان به شماره ۷۹ به ثبت رساند. حشمت ا... متين فر با بيان اين که شهرستان سبزوار به لحاظ سابقه تاريخي چند هزار ساله و گستردگي داراي تنوع قوميت و آداب و رسوم منحصر به فرد است، افزود: هنوز هم پس از ساليان دراز همچنان نشانه هايي از اين آيين در بين نسل امروز ديده مي شود. وي اظهار داشت: اگرچه بسياري از رسوم و آيين هاي ملي و مذهبي در خراسان به شيوه يکساني برگزار مي شود، ولي تفاوت هاي قومي و اقليمي منطقه باعث رواج بسياري از آيين هاست که از جمع آن ها مي توان مراسم آييني اسب چوبي، مراسم درخواست باران (چولي چغل) جشن خرمن، شب چله يا يلدا، جشن سده، تاس قاليچه (نوروز خواني) اشاره کرد.
منبع:اسب چوبي بزرگ ترين نماد همبستگي مردم سبزوار